WANDELEN: Oude Kamp

De droge, zanderige gronden van de Utrechtse Heuvelrug zijn zeer geschikt als militair oefenterrein. Al tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568–1648), in het Rampjaar 1672, bij de Oranjerestauratie in 1787 en tijdens de Franse periode (1795–1813) werden op de heide tussen Amersfoort en Zeist militaire kampementen opgeslagen, met de Piramide van Austerlitz als markante getuige van de Franse periode (‘Austerlitz’. In: Tureluren, 2015).

Dit zet zich voort tijdens de eeuwen erna (Kamp Amersfoort, Kamp Soesterberg, Kamp Zeist) met Soesterberg als middelpunt. De Leusderheide wordt nog steeds gebruikt als militair oefenterrein.

Ik heb vandaag, woensdag, 4 december 2024, mijn zinnen gezet op een korte wandeling in de buurt van Nationaal Monument Kamp Amersfoort.

Tijdens de mobilisatie van 1939 werd aan de zuidkant van Amersfoort een barakkenkamp opgezet voor de gemobiliseerde militairen die werkten aan de Grebbelinie. Door de Duitse bezetter werd dit kampement omgezet in het ‘Polizei-Durchgangslager Amersfoort’, waar in totaal zo’n zevenenveertigduizend  gevangenen korter of langer hebben verbleven onder een sadistisch regime, vóór ze werden doorgestuurd naar kampen in Duitsland, vermoord of vrijgelaten. Een heterogeen gezelschap van communisten, verzetsstrijders, joden, ontduikers van de Arbeitseinsatz, Russen en Amerikanen.

De Duitsers hebben bij hun vertrek een groot deel van de archieven vernietigd. Inmiddels is de identiteit van zo’n vijfendertigduizend gevangenen achterhaald. Ruim zeshonderd van hen zijn in het kamp omgekomen of omgebracht.   

In 1953 werd terplekke het monumentale beeld ‘Man voor het vuurpeloton’ onthuld. In 2021 is een ondergronds museum geopend onder een klein deel van het oorspronkelijke kamp. Het grootste deel van Kamp Amersfoort is ontmanteld en tegenwoordig in gebruik voor het IBT-centrum van de Nederlandse Politie (Integraal Beroepsvaardigheids Trainingcentrum).

De wandeling start net buiten het kamp bij een herdenkingszuil met de tekst: ‘Zij die in de jaren 1940–1945 hier werden omgebracht, hebben met hun bloed deze grond geheiligd. Hun offer zij het nageslacht een lichtend voorbeeld’.

De eerste kilometers van de wandeling zigzaggen door het terrein, waar de gevangenen een driehonderd meter lange schietbaan en executieplaats moesten uitgraven. Waar massagraven zijn gevonden. Er ligt nog de fundering van een lijkenhuisje voor de tijdelijke opslag van omgekomen gevangenen. Keien verspreid over het terrein staan symbool voor de gevallenen. Levensgrote foto’s van gevangenen staan opgesteld tussen de bomen. Op het doodlopende einde van de schietbaan staat het beeld ‘Man voor het vuurpeloton’, de ‘Stenen man’ in de volksmond.

Er loopt een loopgraaf door het terrein. Bij een versmalling door een kleine verzakking moet ik omkeren. Ben te doorvoed om te kunnen passeren.

Op het terrein staat ook het zogenaamde Sinaï Monument. Het is een betonreliëf afkomstig van de gevel van het Sinaï Centrum, dat van 1960–2008 naast de terreinen van Kamp Amersfoort was gelegen. Het Sinaï Centrum was weer een opvolger van Het Apeldoornsche Bosch, een instelling in Apeldoorn voor joodse psychiatrische patiënten. Vrijwel alle dertienhonderd patiënten en medewerkers werden in 1943 door de Duitsers op transport gesteld naar de concentratiekampen in Duitsland en vermoord.  

Ik verlaat het terrein van Kamp Amersfoort en wandel ongeïnteresseerd door bossen, eerst in een uithoek van Landgoed Den Treek-Henschoten, langs Golfclub De Hoge Kleij, dan langs GGZ instelling Zon en Schild, en tot slot door het militaire oefenterrein Oude Kamp (een overblijfsel van Kamp Zeist). Landgoed Den Treek was een tijdje geleden afgesloten vanwege een probleemwolf met welpen, maar dat zal niet in deze hoek zijn geweest met zo veel golfers, psychiatrische patiënten en militairen (‘Den Treek’. In: No.10, 2023).

Ik heb weinig méér over het bos opgeschreven dan de trivialiteiten dat het vol staat met Amerikaanse eik, tamme kastanje, zomereik en beuk, en dat de bodem is bedekt met mooie mostapijten en blauwe bosbes.

Tussen de holes van de golfbaan ligt in bosperceel Koedriest het Russisch Monument, ter herinnering aan de op een na grootste massa-executie door de Duitsers op Nederlands grondgebied (de grootste was bij de Woeste Hoeve in 1945). In 1941 werden een honderdtal Russische krijgsgevangenen (voornamelijk Oezbeken) opgesloten in Kamp Amersfoort. Een kwart overleefde de mishandeling in het kamp niet en de overigen werden in april 1942 geëxecuteerd. De Russische tekst op de zuil luidt: ‘Aan de roemrijke zonen van het Sovjetvolk, die gevallen zijn in de strijd tegen de Duitse bezettingsmacht in 1941–1945. Van het dankbare vaderland’.

Langs de ‘drivingrange’ van golfclub De Hoge Kleij confisceer ik enkele afzwaaiers die op het wandelpad liggen. Sommige golfballen zijn met zo’n enorme boog neergekomen, dat ze door de zachte bodem dreigen te worden opgeslokt.    

Ik bezoek het museum. Bij de ingang staat een wachttoren, waarvan er zeven rond het kamp stonden opgesteld. Op het bovengrondse binnenterrein krijg je een idee van de appèl-plaats. De originele appèl-bel staat er, evenals een paar hoge laarzen die model staan voor de schreeuwende kampbewaker. De vijf boompjes van weleer zijn inmiddels volwassen geworden. Een maquette geeft aan hoe het kamp er destijds heeft uitgezien, de ene helft voor de kampbewakers, de andere helft met de barakken voor de gevangenen. De ‘Rozentuin’ was een klein met hoog prikkeldraad afgezet gebied langs de appèl-plaats, waar gevangenen met extra straf dagenlang in de houding moesten blijven staan.

Binnen is de typemachine van kampcommandant Karl Berg bewaard gebleven. Hij kreeg als enige bewaker na de oorlog de doodstraf. Op de toets van het cijfer vijf staat de dubbele bliksemschicht, het rune-symbool voor de SS. 

Het ondergrondse museum vertelt de verhalen van de gevangenen; van hen die het overleefd hebben en van hen die omgekomen zijn.

Vrijwilligers van het museum vroegen mij of er soms familieleden in het kamp hebben gezeten. Niet naar mijn weten. Ik zoek in het register van de vijfendertigduizend geïdentificeerde gevangenen op ‘Siemonsma’ en ‘Ligthart’, maar dat levert geen verzetshelden op. Ik weet dat mijn vader vrijgesteld was van de Arbeitseinsatz, vanwege zijn taken bij de gaarkeuken in Sneek, die gebruik maakte van de snoepketels van Tonnema (van King pepermunt en ‘Rang is alleen Rang als er Rang op staat’).         

Ik verwacht ook geen zoekresultaten uit het collaboratie-archief dat begin volgend jaar beperkt wordt opengesteld. Mijn ouders hebben, ondanks hun grote gezin, tijdens de oorlog enkele evacués uit het zuiden van het land opgevangen. Maar je weet maar nooit, want er werd nauwelijks over de oorlog gesproken.

Zo interviewde Eva Jinek recentelijk Stephanie Biesheuvel over haar boek ‘Het verraad van de Jordaan’, dat handelt over het verzwegen verleden van haar NSB-familie uit Amsterdam. Zij kwam er bij toeval achter dat haar voorouders echt fout waren in de oorlog en dat één van haar oudooms (de lievelingsoom van haar moeder en enkele andere nazaten) bewaker was in Kamp Amersfoort.

[Beeldverhaal]

Gepost: 18 December 2024

Mooisteroutes.nl: Oude Kamp (10 km)